2005 - Petrovac: prošlost i sadašnjost rečju i slikom
Slovaci su počeli da se nastanjuju u Petrovac 1745 godine. U Futogu su sa veleposednikom Arsenom Čarnojevićem zaključili ugovor o nastanjivanju 25. maja 1747 godine. Ugovorom o nastanjivanju su dobili na korišćenje i obradu celokupan petrovački atar. Od žetve su bili u obavezi davati deveti deo a iz Bodonja (deo atara koji je bio pustoš) osmi deo. Ujedno, od 1748 godine, bilo im je dozvoljeno imati dve kafane, jednu gospodsku i jednu opštinsku, i obavezu uzimanja zaliha piva i rakije od futoških vlasti.
Krajem 1779 godine je u Petrovcu bilo 448 kuća, 11718 jutara zemlje, 708 muškaraca, 675 žena, 688 dečaka i 600 devojčica. Zajedno 2671 stanovnika, koji su plaćali porez u visini 2039 zlatnika i 25 krajcara.
Petrovački evangelisti nakon dobijanja verske slobode, 17983 godine dali su izgraditi hram, koji je projektovao Jozef Kiš. Godine 1820 su odlučili da ga poprave ali ujedno i uvećaju i prošire. Nabavili su 400.000 cigala a iz Liptova drva za gradnju, približno 400 balvana, koja su plovila rekom Vah i Dunav sve do Begeča. Projekt i izgradnju su poverili Jakubu Schmausu iz Novog Vrbasa.
Novi hram su počeli graditi u aprilu 1821 godine. Godine 1823 radovi su bili završeni a 13. oktobra 1823 godine urađeno je posvećenje petrovačkog evangeličkog a.v. hrama. U godinama najintenzivnijih radova – 1822 godine, petrovačka evangelička a.v. crkva imala je 4364 duša i 410 đaka.
Prvim oficijelnim popom Slovačke evangeličke a.v. crkve u Petrovcu je postao Ondrej Stehlo, koji je imao prvu službu 18. avgusta 1783. Nakon njega godine 1818 nastupio je Jan Stehlo, njegov sin, a ostao je na službi do smrti 1868 godine, kada je pop postao Juraj Mrva, koji je u Petrovcu bio aktivan do 1915 godine. Njegov naslednik je postao Samuel Starke, nakon njega 1957 godine Pavel Škantik, sve do svoje smrti, kada je na funkciju nastupio petrovački sveštenik Samuel Vrbovsky, trenutno biskup u Slovačkoj evangeličkoj a.v. crkve u SCG.
Polovinom 19. veka Petrovac je počeo društveno i ekonomski da raste. Petrovačke zanatlije su dobili esnafsko pravo a 17. Jula 1842 godine su organizovali osnivački sastanak esnafa. U tom periodu u petrovcu je bilo približno 70 zanatlija.
Petrovac je uskoro i zvanično postao gradić i dobio je mogućnost da ima svoju pijacu i organizuje sajmove.
Godine 1845 je počela sa radom Nedeljna škola a Stefan Homola je osnovao biblioteku. Danas opštinska biblioteka u Petrovcu nosi njegovo ime. Ima više od 50.000 knjiga i jedina je biblioteka u Srbiji, koja ima većinski knjižni fond na slovačkom jeziku.
Bogata pozorišna tradicija u Petrovcu je počela sa predstavom „Stary vozka Petra III.“ 27. avgusta 1866. godine. Organizatorom ove prve predstave je bio Jozef Viktor Rohonj, kasnije paleontolog, lekar i univerzitetski profesor u Pragu. Danas u Petrovcu funkcioniše amatersko Pozorište VHV a od 2003 godine i Slovačko vojvođansko pozorište, prvo i jedino profesionalno pozorište vojvođanskih Slovaka.
Poljoprivreda predstavlja tradicionalno i jedno od glavnih zaposlenja u Petrovcu. I sada ono predstavlja glavni ili pomoćni izvor prihoda većine Petrovčana.
Krajem 19. veka u Petrovcu je živelo 7491 Slovaka a broj uzgajivača hmelja je bio u porastu. Hmelj je bio posađen na 50 ha a pre ekonomske krize 1927 godine, hmelj je uzgajalo 836 petrovačkih domaćinstava na 500 ha (930 k. j.).
Skoro svako slovačko naselje u Vojvodini je imalo drugačiji izgled tradicionalne narodne nošnje. I Petrovac ima svoju tipičnu nošnju, koja je u drugoj polovini 20. veka počela polako da se gubi a sada u svakodnevnici je vrlo retka.
Već od 1745 godine u Petrovcu se spominju prvi učitelji. O pravilnoj nastavi se može govoriti samo od 1783 godine. Najstarija zgrada škole je bila pored crkve i bila je mala. Godine 1825 izgradili su novu a vremenom, kako je Petrovac rastao, otvarane su nove škole u celoj opštini.
Petrovac trenutno ima jednu osnovnu školu i jednu predškolsku ustanovu.
Za Petrovac i Slovake u Vojvodini je bilo izuzetno značajno osnivanje Slovačke gimnazije 1919. Godine. Trenutno je to Gimnazija Jana Kolara sa internatom, na kojoj je i Odeljenje za slovačke pedagoge Pedagoškog fakulteta u Somboru.
Štamparija u Petrovcu je bila svečano otvorena 28. avgusta 1919. godine i njenom ulogom je bilo da obezbedi slovačko štampano slovo za vojvođanske Slovake. Štampala je i izdavala novine, časopis za literaturu i kulturu „Nov život“, časopis za decu „Zornička“, slovački magazin „Rovina“, a od 1919. Godine najstariji slovački godišnjak u Vojvodini Narodni kalendar.
Godine 1919. Su se u Petrovcu organizovale prve Slovačke narodne svečanosti. Organizovale su se pravilno svake godine u avgustu sve do drugog svetskog rata, a i kasnije, do 1954. godine, kada su obustavljene. Obnovljene su 1992. godine. To je bila a i trenutno jeste najveća i najmasovnija nacionalna manifestacija vojvođanskih Slovaka. Na SNS 1932. Godine, u Petrovcu je osnovana najmasovnija organizacija Slovaka – Matica slovačka. Aktivnosti matice su bile obnovljene 1990 godine, takođe u Petrovcu, gde se i trenutno nalazi njeno sedište.
Prva umetnička izložba u petrovcu je bila organizovana 28. Avgusta 1919. godine. Sada, od 1989. godine, u Petrovcu su aktivne dve umetničke galerije: Galerija Zuzke Medveđ i Galerija K. M. Lehotskog u petrovačkoj gimnaziji. U Petrovcu se svake druge godine, od 1991. godine, organizuje i centralna likovna manifestacija vojvođanskih Slovaka Bijenale slovačkih umetnika u SCG.
Za očuvanje etnoloških specifičnosti u Petrovcu, nadležan je Narodni muzej osnovan 1949. Godine, ali u ovom trenutku za očuvanje slovačkog folklora takođe imaju zasluge i KUD Petrovačka družina i Udruženje petrovačkih žena, koje pravilno organizuju etnološke izložbe.
Petrovac neprekidno menja svoj arhitektonski izgled. O tome najbolje govore stare i nove fotografije iz prošlosti i sadašnjosti Petrovca.
Tekst iz kataloga
PETROVAC prošlost i sadašnjost rečju i slikom
(autor izložbe i kataloga: Vladimir Valenćik
Fotografije: arhiv Narodnog muzeja u Bačkom Petrovcu, Jan Đinja ml., archiv Jaroslava Čjepa i arhiv Vjere Benka)
